« جزییات خبر ۷ ملاک دانش‌بنیانی شرکت‌های دانش‌بنیان از نگاه رهبری »
۷ ملاک دانش‌بنیانی شرکت‌های دانش‌بنیان از نگاه رهبری
مقام معظم رهبری، هفته گذشته در مراسم دیدار با جمعی از مسئولان و کارگزاران نظام به موضوع تولید با خصوصیت «دانش‌پایه بودن، دانش‌بنیاد بودن» و اشتغال‌آفرینی اشاره کردند. ایشان در صحبت‌هایشان ضمن اشاره به خصوصیت‌ها و ویژگی‌های خاص شرکت‌های دانش‌بنیان افزودند: «بایستی شرکت‌هایی که به وجود می‌آیند یک خصوصیاتی داشته باشند که این خصوصیات حیاتی است، اساسی است، مهم است». حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به‌صورت دقیق و در بندهای مشخص و مرتبط ویژگی‌ها و خصوصیات شرکت‌های دانش‌بنیان را بیان کردند که در ادامه به موارد مطرح شده از سوی ایشان درباره ویژگی‌های شرکت‌های دانش‌بنیان می‌پردازیم. نوآوری و کاهش ارزبری رهبری یکی از ویژگی‌های مهم شرکت‌های دانش‌بنیان را «نوآوری» مطرح کردند و گفتند: «برای شرکت‌های دانش‌بنیان باید ضوابط کیفی تعیین بشود؛ این جور نباشد که فلان شرکتی که با فنّاوری چهل سال پیش دارد کار می‌کند، بیاید به‌عنوان شرکت دانش‌بنیان ثبت نام کند، مثلاً از بهره‌مندی‌ها و امکانات و تسهیلاتی که هست استفاده کند؛ این درست نیست به معنای واقعی کلمه در [یک شرکت] دانش‌بنیان یک نوآوری‌ای باید وجود داشته باشد که حالا بعضی از خصوصیّات دیگر را هم عرض خواهم کرد. یکی از این خصوصیات این است که در آن نوآوری باشد؛ یکی اینکه کاهش ارزبری وجود داشته باشد. ما الان در یک مواردی برای واردات یک محصول ارز زیادی مصرف می‌کنیم؛ اگر این شرکت دانش‌بنیان این را تولید کند یا به تولید نزدیک بکند، این یا کاهش ارزبری دارد یا به‌کلی ارزبری را از بین می‌برد؛ این یکی از معیارها است». اشتغال آفرینی «اشتغال آفرینی» ملاک دیگری است که از سوی رهبر انقلاب برای دانش‌بنیان شدن مطرح شد و ایشان در این باره تأکید کردند؛ «اشتغال‌آفرینی؛ یکی از شاخص‌ها این است که شرکت‌ها به معنای واقعی کلمه اشتغال‌آفرین باشند.» حل مسئله رهبری در خصوص ویژگی دیگر دانش‌بنیانی عنوان کردند؛ «یک نکته مهمّ دیگر این است که در توسعه‌ی شرکت‌های دانش‌بنیان، اولویت‌هایی در نظر گرفته بشود. یکی از اولویت‌ها که خیلی مهم است، این است که این شرکت‌ها در جهت حل مسئله باشند؛ ما مسائل اقتصادی مشخصی در کشور داریم؛ این شرکت‌ها متوجه به حل مسئله باشند، گره‌گشایی داشته باشند، بر طبق نیاز به وجود بیایند؛ یعنی نیازسنجی بشود در مورد این شرکت‌ها. یک بخش‌هایی هست که امنیت اقتصادی متوقف بر آن‌ها است؛ مثلاً فرض کنید بخش کشاورزی که اتفاقاً بنده آن روز در صحبت اول سال گفتم که یکی از وابسته‌ترین بخش‌های ما به واردات و به خارج، بخش کشاورزی ما است. درحالی‌که بخش کشاورزی به امنیّت غذائی ما ارتباط پیدا می‌کند؛ [این] مسئله‌ی مهمی است». قابلیت صادرات ایشان همچنین قابلیت صادرات یک محصول دانش‌بنیان را ویژگی دیگر شرکت‌های دانش‌بنیان‌ها خواندند و عنوان کردند: «یک مسئله‌ی مهم اقتصادی هم همین بحث خام‌فروشی است که عرض کردیم. ما به‌اصطلاح مواد خام را صادر می‌کنیم با قیمت ارزان، و تولیدات محصولات نهایی را از بیرون وارد می‌کنم با قیمت گران؛ نسبت این دو قیمت را هم برای من نوشته‌اند و دوستان اهل تخصص این کارها [هم] ذکر کرده‌اند؛ نسبت خیلی فاحشی است. ما مواد خام را با قیمت ارزان صادر می‌کنیم، محصول نهایی را با قیمت گران وارد می‌کنیم، درحالی‌که باید محصول نهایی را [صادر کنیم.] صادرات کشور [بایستی] برود به این سمت، تولیدات برود به این سمت، تولید دانش‌بنیان برود به این سمت که ما بتوانیم محصول نهایی را در همه‌ی مواد گوناگون صادر کنیم. داشتن نیروهای متخصص و ارزش‌افزوده آفرینی رهبر انقلاب در بخش دیگری از سخنان خود به حضور نیروهای متخصص در شرکت‌های دانش‌بنیان تأکید داشتند و گفتند؛ «در شرکت‌های دانش‌بنیان این جهت رعایت بشود که یا امنیت اقتصادی کشور در گرو آن‌ها است، یا ظرفیت بالایی از نیروهای متخصص و غیرشاغل را دارند که نیروهای متخصص را جذب کنند، یا در بخش‌هایی که شرکت‌ها مواد خام صادر می‌کنند مثل بخش معدن؛ متأسفانه در کشور ما در بخش معادن، ما مشکلات زیادی داریم؛ یکی از مشکلات همین خام‌فروشی است. حالا نفت که به‌جای خود؛ در مورد نفت که ما واقعاً هیچ ارزش‌افزوده‌ای نداریم، در مورد گاز تا حدودی [وجود دارد]؛ درحالی‌که آن طوری که متخصصین می‌گویند در بخش نفت می‌شود ارزش‌افزوده زیادی تولید کرد و به وجود آورد، اگر چنانچه به بخش‌های پایین‌دستی نفت توجه بشود. گاز هم همین‌جور، در بخش معادن دیگر هم همین‌جور است؛ فلزات ما، سنگ، سنگ‌های ارزشمند در کشور، چقدر معدن گران‌قیمت سنگ وجود دارد در کشور؛ این‌ها بدون اینکه یک ارزش‌افزوده‌ای داشته باشد، بدون کار کردن روی آن‌ها، این‌ها صادر می‌شود. این بخش‌ها مهم است که ما شرکت‌های دانش‌بنیان را به این بخش‌ها متوجه کنیم». ۷ ملاک دانش‌بنیانی شرکت‌های دانش‌بنیان از نگاه رهبری مروری بر آیین‌نامه ارزیابی دانش‌بنیان‌ها آیین‌نامه اجرایی قانون حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات در سال ۹۲ به تصویب هیئت وزیران و در راستای ارزیابی شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان به تصویب «کارگروه ارزیابی و تشخیص صلاحیت شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان و نظارت بر اجرا» رسید. تعریف شرکت دانش‌بنیان بر اساس این آیین‌نامه عبارت است از: «شرکت یا مؤسسه خصوصی یا تعاونی که به‌منظور هم‌افزایی علم و ثروت، توسعه اقتصاد دانش محور، تحقق اهداف علمی و اقتصادی (شامل گسترش و کاربرد اختراع و نوآوری) و تجاری‌سازی نتایج تحقیق و توسعه (شامل طراحی و تولید کالاها و خدمات) در حوزه فناوری‌های برتر و با ارزش‌افزوده فراوان و بر اساس معیارهای مورد نظر این آیین‌نامه، به تأیید کارگروه برسد.» معیارهای فعلی ارزیابی «شرکت‌ها» و «کالاها و خدمات» دانش‌بنیان: *سطح فناوری: کالاها و خدمات باید در حوزه فناوری‌های بالا یا متوسط به بالا باشند *مرحله تولید: کالاهای ارائه شده باید در حال تولید بوده یا حداقل در حد نمونه آزمایشگاهی (با قابلیت بررسی فنی) ساخته شده باشند، همچنین خدمات، باید دارای اسناد فروش باشند. *طراحی مبتنی بر تحقیق و توسعه: شرکت باید طراحی اساسی و قابل‌توجهی مبتنی بر فعالیت‌های تحقیق و توسعه انجام داده باشد. شرکت‌های دانش‌بنیان موضوع این آیین‌نامه شامل دسته‌های الف- نوپا نوع ۱، ب- نوپا نوع ۲، ج- تولیدی نوع ۱ و تولیدی نوع ۲ می‌شوند. شرکت‌های نوپا ۱ که دارای اظهارنامه مالیاتی سال مالی گذشته خود نیستند یا دارای درآمد عملیاتی در اظهارنامه مالیاتی سال مالی گذشته خود نیستند، درصورتی‌که حداقل یک «کالا یا خدمت یا فرآیند تولید یا تجهیز تولید» با فناوری در سطح ۱ را حداقل در حد نمونه آزمایشگاهی و مشروط به دارا بودن همه معیارهای ماده (۱)، ساخته و ارائه نمایند، به‌صورت شرکت «نوپا نوع ۱» تأیید می‌شوند. شرکت‌های دانش‌بنیان «نوپا نوع ۲» عبارتند از: شرکت‌های نوپا که دارای اظهارنامه مالیاتی سال مالی گذشته خود نیستند یا دارای درآمد عملیاتی در اظهارنامه مالیاتی سال مالی گذشته خود نیستند، درصورتی‌که حداقل یک «کالا یا خدمت یا فرآیند تولید یا تجهیز تولید» با فناوری در سطح ۲ را حداقل در حد نمونه آزمایشگاهی و مشروط به دارا بودن همه معیارهای ماده (۱)، ساخته و ارائه نمایند، به‌صورت شرکت «نوپا نوع ۲» تأیید می‌شوند. شرکت‌های دانش‌بنیان «تولیدی نوع ۱» عبارتند از: شرکت‌های متقاضی که در اظهارنامه سال مالی گذشته خود دارای درآمد عملیاتی هستند، درصورتی‌که حداقل (۲۵) درصد از این درآمد، ناشی از فروش کالاها یا خدمات با فناوری در سطح ۱ و حائز همه معیارهای ماده (۱) باشد، به‌صورت شرکت «تولیدی نوع ۱» تأیید می‌شوند. شرکت‌های دانش‌بنیان «تولیدی نوع ۲»: شرکت‌های متقاضی که در اظهارنامه سال مالی گذشته خود دارای درآمد عملیاتی هستند، با دارا بودن یکی از شرایط بندهای زیر تأیید می‌شوند: حداقل یک «کالا یا خدمت یا فرآیند تولید یا تجهیز تولید» با فناوری در سطح ۱ یا سطح ۲ را حداقل در حد نمونه آزمایشگاهی و مشروط به دارا بودن همه معیارهای ماده (۱)، ساخته و ارائه کنند. شرکت مجری حداقل یک پروژه «مهندسی، پیمانکاری و ساخت» (EPC) باشد، مشروط به اینکه حداقل (۱۰) درصد از قیمت قراردادهای پروژه ناشی از بخش‌های حائز همه معیارهای ماده (۱) باشد. شرکت‌های «مستعد دانش‌بنیان (نوع ۳) نیز عبارتند از: شرکت‌های مستعدی که حائز معیارهای این آیین‌نامه نباشند؛ ولی در صورت ارائه فرصت و حمایت امکان کسب آن‌ها را داشته باشند، در صورت احراز معیارهای ارزیابی ذکر شده در پیوست (۲) این آیین‌نامه، به‌صورت شرکت مستعد دانش‌بنیان (نوع ۳) تأیید می‌شوند. بر اساس این آیین‌نامه و معیارهای فوق تا کنون بیش از ۶ هزار و ۷۰۰ شرکت ارزیابی شده و تأییدیه دانش‌بنیانی دریافت کرده‌اند. تأکید مقام معظم رهبری بر نحوه ارزیابی متقاضیان دانش‌بنیان نشان از اهمیت داشتن بعد کیفیت محصولات تولیدی از منظر ایشان دارد. همچنین شرایط و شاخص‌های مطرح شده توسط ایشان مانند صادرات، کاهش ارزبری، ارزش‌افزوده آفرینی و اشتغال آفرینی نشان‌دهنده عمق توجه و تأکید ایشان بر افزایش نفوذ فناوری در اقتصاد است. ازآنجاکه فقدان و کم‌رنگ بودن ابعاد مدنظر رهبری در معیارهای فعلی دانش‌بنیان شدن قابل مشاهده است، لازم است با آغاز نهضت جدید دانش‌بنیان کردن صنعت و اقتصاد همزمان با شروع قرن جدید، ویژگی‌های دانش‌بنیان شدن باز طراحی شود و معیارها در صورت لزوم تغییر کنند. تأکیدات اخیر رهبری، ضرورت دقت هر چه بیشتر در حوزه فیلترهای عبور شرکت‌ها از تولید و خدمت صرف به تولید باکیفیت همراه با نوآوری را بیشتر می‌کند و وظایف نظارتی بیشتری را به نهادها و مسئولان اجرایی محول می‌کند.
مقام معظم رهبری ۷ ملاک «نوآوری»، «اشتغال آفرینی»، «حل مسئله»، «داشتن نیروهای متخصص»، «کاهش ارزبری»، «ارزش افزوده آفرینی» و «قابلیت صادرات» را به عنوان شرط دانش‌بنیانی شرکت‌ها مطرح کردند.